Ο Καβάφης αποτελεί μοναδικό παράδειγμα ισόβιας αφοσίωσης στην ποιητική τέχνη. Γνωρίζει ή μαθαίνει με τον καιρό τις αδυναμίες του· δεν τις αποφεύγει ούτε προσπαθεί να τις καλύψει κάτω από φραστικά κουρέλια, με τα οποία σκέπασαν τη γύμνια τους δεκάδες σύγχρονοί του ή μεταγενέστεροι ποιητές. Γίνεται τόσο αυστηρός με τον εαυτό του, ώστε απορεί κανείς πώς δεν συμπεριέλαβε στο επίσημο έργο του ορισμένα τουλάχιστον από τα λεγόμενα «Αποκηρυγμένα» ποιήματά του. Προσπαθώντας να ανακαλύψει την πορεία του, υπονόμευσε ό,τι εθεωρείτο στην εποχή του ποιητικώς ανεκτό και παραδεκτό. Ξεκίνησε ως στιχουργός της σειράς, μέσα στο κλίμα του ρομαντισμού. Οι πρώτες του επιδόσεις είναι ψελλίσματα, χειρονομίες ενός ανθρώπου χωρίς πρόσωπο μέσα στο σκοτάδι. Μια από τις μεγάλες αρετές του είναι η εξοντωτική επιμονή του να ανακαλύψει στα βάθη της ύπαρξής του τον γνήσιο εαυτό του και να τον φέρει στο φως. Για πρώτη φορά από τα χρόνια του Σολωμού το πρόβλημα της ποιητικής έκφρασης αποκτά με τον Καβάφη τόσο δραματικές διαστάσεις. Δεν δίστασε να διαλέξει από την ελληνική γλώσσα όσες λέξεις και όποιους τύπους έκρινε απαραίτητους για να πει τα πράγματα με το όνομά τους. Αδιαφόρησε για τη φανατική προσήλωση στον δημοτικισμό, ένα πνευματικό (και όχι μόνον πνευματικό) κίνημα που συνέθλιψε ποιητές και πεζογράφους για πολλές δεκαετίες και άγγιξε κάποτε τα όρια του εθνικού δράματος στην Ελλάδα. Η γλωσσική τόλμη τού καταλογίστηκε ως αυθαιρεσία· […] το δίκιο ήταν με το μέρος του.
Ο Καβάφης προηγήθηκε κατά πολύ της εποχής του. Η μορφή των ποιημάτων του και ο τόνος της φωνής του ελάχιστα πράγματα διατηρούν από την εώς τότε ελληνική ποίηση. Βαθύτατα ελληνικός, με έντονο το αίσθημα της φυλετικής συνοχής και συνέχειας, μιλάει για τη ζωή και τον θάνατο με πρόσωπα και προσωπεία που παραπέμπουν ευθέως στο πλούσιο υπέδαφος της ευρύτερης ευρωπαϊκής παιδείας. Ο τρόπος με τον οποίον συνδιαλέγεται με την Ιστορία ξεφεύγει από τα ασφυκτικά σύνορα του κράτους σε όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη, και, πιθανότατα, σε όλες τις εποχές. Ανάμεσα στον πρώτο και τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο μάς μίλησε για τη βία και τη μέθη της εξουσίας, για τον πολιτικό οπορτουνισμό, για τη διάψευση των ελπίδων και τους ρημαγμένους ανθρώπους, για την επίφαση των ιδανικών, τους αναμορφωτές και άλλα ηχηρά παρόμοια. Τη χρονιά του θανάτου του, στην καρδιά της Ευρώπης ο Χίτλερ ανεβαίνει στην εξουσία.
Ο Γιώργος Σαραντάρης, ένας άλλος ποιητής που τυραννήθηκε από εκφραστικά προβλήματα, έγραψε και τύπωσε σε μονόφυλλο το 1939 ένα ποίημά του με τίτλο «Κ. Καβάφης». Το πρώτο τετράστιχο αυτής της συνετής, και συνάμα τρυφερής, χειρονομίας έχει ως εξής:
Η πόλη που γεννήθηκες είναι η Κωνσταντινούπολη
Πόλη του μέλλοντος.
Ενώ εσύ, πολύ προτού πεθάνεις,
Μέσα στο παρελθόν έπαιζες ζάρια.
Κάθε φορά που προστρέχω στον Καβάφη έχω την εντύπωση πως δεν έπαιζε ζάρια μόνον με το παρελθόν, αλλά και με την ίδια την ποίηση. Κάθε ποίημά του είναι ένα παιχνίδι με την ποίηση· το παίζει και το κερδίζει κλέβοντας. Αναρίθμητοι σχολιαστές, ερμηνευτές και μελετητές του έργου του πασκίζουν όλα αυτά τα χρόνια, χωρίς επιτυχία, να αποδείξουν ότι κλέβει. Το μόνο που αποκομίζουν είναι η βεβαιότητα πως ο ποιητής έχει κερδίσει όλες τις παρτίδες.
Απόσπασμα από το βιβλίο του Δημήτρη Δασκαλόπουλου, Κ.Π. Καβάφης, Η ποίηση και η ποιητική του
Πίνακας: Vangelis Andreopoulos
