Τα σανατόρια ήταν εξειδικευμένα νοσοκομεία για τη θεραπεία ασθενειών όπως η φυματίωση, ο αλκοολισμός και η υστερία. Χτίζονταν σε περιοχές με υγιεινό κλίμα, συνήθως στην ύπαιθρο και σε υψόμετρο, με σκοπό να βοηθούν στην ανάρρωση.
Η ιδέα ξεκίνησε από τον Χέρμαν Μπρέμερ, ο οποίος ίδρυσε το πρώτο σανατόριο για φυματικούς, βασισμένος στην άποψη ότι δίαιτα, ξεκούραση και καλή διατροφή μπορούσαν να ενισχύσουν το ανοσοποιητικό σύστημα.
Στην Κύπρο, η ιστορία των σανατορίων αρχίζει πριν ακόμα λειτουργήσει κάποιο επίσημο σανατόριο. Από το 1909 υπήρχε το φθισιατρείο στη Λευκωσία, κοντά στο παλιό Γενικό Νοσοκομείο και στον ποταμό Πεδιαίο. Το 1925 μεταφέρθηκε στο δάσος της Αθαλάσσας και μετονομάστηκε σε σανατόριο, με κύριο σκοπό τη θεραπεία της φυματίωσης. Η μεγάλη ζήτηση σε συνδυασμό με τις ανεπαρκείς υποδομές ανάγκασαν τον Κυβερνήτη της Κύπρου να διορίσει επιτροπή για εξεύρεση νέου χώρου, με το έργο να αφιερωθεί στον βασιλιά Γεώργιο Ε΄.
Τα κριτήρια επιλογής του χώρου ήταν να βρίσκεται σε υψόμετρο, ώστε να αποφεύγεται η έντονη ζέστη, και να μην υπάρχει ελονοσία. Ανάμεσα σε περιοχές όπως τα Μαντριά, τα Σπήλια και το Φοινί, επιλέχθηκε τελικά η Κυπερούντα, στην τοποθεσία Λειβάδια. Οι κάτοικοι αντέδρασαν έντονα, αφού δεν ήθελαν «τους χτικιάρηδες», όπως αποκαλούσαν τους φυματικούς, κοντά στο χωριό τους. Παρ’ όλα αυτά, οι βρετανικές αρχές εξασφάλισαν την υπογραφή του κοινοτάρχη Γεωργίου Φάκα και, παρά τα προβλήματα με απαλλοτριώσεις και διαμάχες, το σανατόριο Κυπερούντας άνοιξε το 1941, αρχικά χωρίς κατάλληλα καταρτισμένο προσωπικό. Το 1943 ορίστηκε διευθυντής ο γιατρός Charles E. Bevan και προϊσταμένη η Türkan Aziz.
Το σανατόριο Κυπερούντας δεν φιλοξενούσε μόνο φυματικούς, αλλά και πολλούς μεταλλωρύχους που έπασχαν από πνευμονοκονίαση. Το 1946 προσλήφθηκε ο Δρ Τζόσεφ Χριστοδουλίδης, ο οποίος βοήθησε στις εγχειρήσεις θωρακοπλαστικής, μειώνοντας σημαντικά τους θανάτους. Την ίδια περίοδο αυξήθηκαν οι κλίνες και δημιουργήθηκε κοιμητήριο αποκλειστικά για φυματικούς.
Η κοινωνική προκατάληψη ήταν έντονη. Οι κάτοικοι δεν ήθελαν οι φυματικοί να θάβονται στο κοιμητήριο της Κυπερούντας, έτσι δημιουργήθηκε νέο στο Καρβουνά, μέσα στο δάσος. Οι ταφές γίνονταν συχνά χωρίς συγγενείς, μόνο με έναν ιερέα, έναν νοσηλευτή και δύο εργάτες. Σε ένα χαρακτηριστικό περιστατικό, σε τάφο ενός τρίχρονου παιδιού, οι γονείς αρνήθηκαν να γράψουν το πραγματικό του όνομα, για να μη στιγματιστούν, και έβαλαν το ψευδώνυμο «Τίτος». Το κοιμητήριο εγκαταλείφθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’60 και χάθηκε μέσα στα δέντρα, μέχρι που ξαναήρθε στο φως στις 24 Μαρτίου 2021, Παγκόσμια Ημέρα κατά της Φυματίωσης, όταν τελέστηκε το πρώτο μνημόσυνο για τα θύματα.
Από τα μέσα της δεκαετίας του ’50, με την εισαγωγή της αντιφυματικής χημειοθεραπείας, τα κρούσματα άρχισαν να μειώνονται. Μετά το 1974 το σανατόριο μετατράπηκε σε περιφερειακό νοσοκομείο, ενώ σήμερα στην Κυπερούντα λειτουργεί Πνευμονολογική–Φυματιολογική κλινική για τη νοσηλεία και παρακολούθηση νέων περιστατικών.
Σημείωση: Ο Charles E. Bevan αφυπηρέτησε το 1955 και την ίδια χρονιά δολοφονήθηκε από την ΕΟΚΑ, καθώς θεωρήθηκε πράκτορας.
