Η μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης, η οποία ξέσπασε το Σάββατο, 18 Αυγούστου 1917, περίπου στις 3 το μεσημέρι, αποτελεί ένα από τα πλέον καθοριστικά και καταστροφικά γεγονότα στη νεότερη ιστορία της πόλης.
Ξεκίνησε από ένα φτωχικό ξύλινο σπίτι προσφύγων στην οδό Ολυμπιάδος 3, στη συνοικία Μεβλανέ, όταν μια σπίθα από μαγείρεμα άναψε μια στοίβα άχυρου ή άλλα εύφλεκτα υλικά.
Η ταχύτατη εξάπλωση της φωτιάς ξεσπίτωσε περισσότερους από 70.000 ανθρώπους και κατέστρεψε πανάρχαια μνημεία και τόπους λατρείας, όπως τον ναό του Αγίου Δημητρίου, αλλοιώνοντας την όψη της πόλης.
Οι ελληνικές αρχές, μαζί με τις συμμαχικές δυνάμεις (Βρετανοί, Γάλλοι), οργάνωσαν άμεσα βοήθεια. Δημιουργήθηκαν κατασκηνώσεις, χτίστηκαν προσωρινές κατοικίες και διανεμήθηκαν είδη πρώτης ανάγκης. Ο Ερυθρός Σταυρός συνέβαλε επίσης σημαντικά στη διανομή τροφίμων.
Η είδηση της πυρκαγιάς στη Θεσσαλονίκη έφτασε γρήγορα στην Κύπρο, με τηλεγραφήματα που αναφέρονταν στην καταστροφή να δημοσιεύονται σε όλες τις κυπριακές εφημερίδες.
Η ωραία και πολυάνθρωπος Θεσσαλονίκη, η περικαλλής της Μακεδονίας νύμφη, η απολύτρωσις της οποίας υπήρξε το κορύφωμα του θριάμβου των ελληνικών όπλων κατά τον Βαλκανικόν πόλεμον, κείται νυν δυστυχώς εις σωρούς ερειπίων. (…) Ίσως τα 7/10 της απολεσθείσης περιουσίας δεν ανήκουσιν ει μη εις αλλοφύλους, εις Εβραίους, Βουλγάρους και άλλους, αλλά τούτο ουδαμώς μεταβάλλει τα πράγματα, ούτε επ’ ελάχιστον ανακουφίζει την συμφοράν. Και αυτοί είναι σήμερον Έλληνες υπήκοοι και αποτελούσι μέρος του ελληνικού κράτους. Η συμφορά των είναι και του ελληνικού κράτους συμφορά, και αυτού προ πάντων. Οι παθόντες εις οποιανδήποτε φυλήν και αν ανήκωσιν, είναι πάσης συμπαθείας και βοηθείας άξιοι.
Φωνή της Κύπρου
Πέρα από τις αναφορές στις εφημερίδες, οι Κύπριοι διοργάνωσαν εράνους υπέρ των θυμάτων της πυρκαγιάς. Η πρώτη προήλθε από το Δημοτικό Συμβούλιο Λεμεσού, τον Οκτώβριο 1917, όταν ελληνοτουρκική ερανική επιτροπή που απαρτιζόταν από τους Αντώνης Χατζηπαύλου, Ευριπίδης Γεωργαλλίδης και Χατζή Σαΐτ Φελλάχογλου ανάλαβαν να συλλέξουν τα χρήματα από τους Λεμεσιάνους.
Στην Λευκωσία, υπό τις οδηγίες του Αρχιεπισκόπου Κυρίλλου Γ΄, έγινε συλλογή χρημάτων υπό την πρόσκληση Περί συλλογής εράνων υπέρ των εν Θεσσαλονίκη εκ της πυρκαϊάς παθόντων όπου συγκεντρώθηκε το πόσο των 350 λιρών τον Δεκέμβριο του 1917.
Η άμεση και ισχυρή έκκληση του κυπριακού τύπου για “εθνικό καθήκον και αλληλεγγύη” υπερβαίνει την απλή ανθρωπιστική ανησυχία καθώς σύνδεε την τύχη της Θεσσαλονίκης, μιας νεοαπελευθερωμένης ελληνικής πόλης, με το ευρύτερο ελληνικό έθνος, συμπεριλαμβανομένης της Κύπρου.
Η Μεγάλη Πυρκαγιά του 1917, αν και καταστροφική, υπήρξε αναμφίβολα μια κομβική στιγμή για τον αστικό μετασχηματισμό της Θεσσαλονίκης. Η ελληνική κυβέρνηση, υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο, εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία για να εφαρμόσει ένα ριζοσπαστικό νέο πολεοδομικό σχέδιο, με επικεφαλής τον Γάλλο αρχιτέκτονα Ερνέστο Εμπράρ όπου αποσκοπούσε στον εκσυγχρονισμό της πόλης και μετατρέποντάς την σε μια “σαφώς ελληνική πόλη”.
Αυτός ο φιλόδοξος ανασχεδιασμός, αν και δεν εφαρμόστηκε πλήρως λόγω οικονομικών περιορισμών και αντίστασης από μεγαλοϊδιοκτήτες , αναμόρφωσε θεμελιωδώς τον πυρήνα της πόλης, αντικαθιστώντας τον οθωμανικό της χαρακτήρα με μια πιο ευρωπαϊκή, βασισμένη σε πλέγμα διάταξη.
Επιπλέον, η πυρκαγιά αλλοίωσε σημαντικά το δημογραφικό τοπίο της Θεσσαλονίκης. Ο εκτοπισμός δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων, ιδίως της εβραϊκής κοινότητας και οι επακόλουθες κυβερνητικές πολιτικές σχετικά με την απαλλοτρίωση γης οδήγησαν σε μια μετατόπιση της πληθυσμιακής κατανομής. Η άφιξη Ελλήνων Ορθόδοξων προσφύγων από την Τουρκία μετά την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923 ενίσχυσε περαιτέρω τον ελληνικό χαρακτήρα της πόλης.
