Η ιστορική αναδρομή της ψυχιατρικής περίθαλψης στην Κύπρο αποκαλύπτει μια περίπλοκη διαδρομή, χαρακτηριζόμενη από μεταβαλλόμενες αντιλήψεις, νομικά πλαίσια και πρακτικές όπου αντανακλώνται στην κοινωνία.
Αρχικά, στα αρχαία χρόνια, η προσέγγιση των ψυχικών παθήσεων στο νησί μας ήταν βαθιά επηρεασμένη από τις αρχές της Αρχαίας Ελλάδας και της Μέσης Ανατολής. Πίστευαν ότι η ψυχική νόσος συνδέονταν με υπερφυσικά αίτια, όπως κατοχή από κακά πνεύματα και οι θεραπείες της περιλάμβαναν πρακτικές όπως ο τρυπανισμός του κρανίου, που είχε ως στόχο την απελευθέρωση αυτών των πνευμάτων.
Οθωμανική περίοδος
Αξιοσημείωτη αλλαγή στην προσέγγιση της ασθένειας παρατηρήθηκε κατά την Οθωμανική Περίοδο όπου ιδρύθηκαν σανατόρια που ανέπτυξαν θεραπευτικές πρακτικές προηγμένες για την εποχή τους, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης μουσικής. Άξιο αναφοράς ήταν ότι οι ισλαμικές κοινότητες επέδειξαν ανοχή προς τα άτομα με ψυχικά προβλήματα, τα οποία δεν απομονώνονταν από την κοινωνία αλλά αντιμετωπίζονταν με ανθρωπιά.
Βρετανική Περίοδος
Με την έναρξη της Βρετανικής διοίκησης στην Κύπρο το 1878, θεσπίστηκε ο Νόμος περί Ψυχικών Ασθενών του 1931 (Mental Patients Law, 1931). Ο νόμος επικεντρώθηκε πρωτίστως στη φύλαξη και συντήρηση των ψυχικών ασθενών, των εγκληματιών ψυχικών ασθενών και των παράφρονων κρατουμένων.
Προέβλεπε μόνο υποχρεωτική νοσηλεία, απαιτώντας δικαστική εντολή για κάθε εγκλεισμό, χωρίς καμία πρόβλεψη για εκούσια πρόσβαση σε περίθαλψη. Στην ουσία, νομιμοποίησε ένα μοντέλο φύλαξης και κράτησης παρά θεραπείας.
Η άκαμπτη νομική δομή έθεσε τις βάσεις για ένα ασυλικό μοντέλο, όπου τα ιδρύματα λειτουργούσαν περισσότερο ως χώροι διαχωρισμού και ελέγχου, επηρεάζοντας αναπόφευκτα τις συνθήκες διαβίωσης και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια των ασθενών. Δυστυχώς, αυτό το μοντέλο αποκάλυπτε έναν βαθιά ριζωμένο κοινωνικό φόβο για την ψυχική υγεία.
Το πρώτο άσυλο
Το πρώτο Ψυχιατρικό Άσυλο ιδρύθηκε το 1882 και στεγαζόταν σε μικρό σπίτι στην εντός των τειχών Λευκωσία, στο Κονάκι. Διέθετε τέσσερα μονά δωμάτια, τα οποία σύντομα αποδείχθηκαν ανεπαρκή για να στεγάσουν τους ασθενείς.
Στη διάρκεια του 1887 άρχισε η λειτουργία του νέου ασύλου φρενοπαθών, το Τουμαρχανέ, κοντά στην εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης, στην κατοικία του Δερβίς Εφέντη. Διέθετε οκτώ αίθουσες, που αργότερα αυξήθηκαν σε 19, συνήθως για τον εγκλεισμό των ασθενών χωρίς την παράλληλη παροχή συστηματικών θεραπευτικών αγωγών ή στοιχειωδών ανέσεων. Για τη φροντίδα των νοσηλευομένων δεν υπήρχαν νοσοκόμοι αλλά φρουροί όπου χρησίμευαν κυρίως για τη φρούρηση και φύλαξή τους.
Συνέχισε να λειτουργεί έως το 1912, όταν και μεταστεγάστηκε στο Άσυλο της Αγίας Παρασκευή, εξαιτίας διαμαρτυριών των περιοίκων για την παρουσία του ασύλου στην περιοχή τους.
Το άσυλο περιβαλλόταν με ψηλό πέτρινο τοίχο και διέθετε πτέρυγες με μικρά δωμάτια με σιδερένιες πόρτες και παράθυρα. Είχε περισσότερο όψη φυλακής παρά νοσηλευτικού ιδρύματος. Λειτούργησε μέχρι το 1964.
Νέα προσέγγιση
Από το 1947, με πρωτεργάτη τον νευρολόγο-ψυχίατρο Ανδρέα Μικελλίδη, ξεκίνησε μία συστηματική προσπάθεια για την υιοθέτηση δομικών και λειτουργικών αλλαγών στο χώρο του ψυχιατρείου, βασισμένων σε ευρωπαϊκά πρότυπα, με απώτερο σκοπό τη βελτίωση της περίθαλψης και την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των ψυχικά ασθενών. Αυτό απαιτούσε την ανέγερση νέων σύγχρονων εγκαταστάσεων που χτίστηκαν στην περιοχή της Αθαλάσσας και λειτούργησαν στα 1964.
Το ψυχιατρικό νοσοκομείο Αθαλάσσας άρχισε να λειτουργεί τον Αύγουστο του 1964, αντικαθιστώντας το παλιό άσυλο. Η επιλογή της τοποθεσίας του έγινε στα νότια προάστια της Λευκωσίας, σε μια εκτεταμένη δασώδη περιοχή, προσφέροντας ένα περιβάλλον που θεωρούνταν πιο ευνοϊκό για τους ασθενείς.
Σχεδιάστηκε με χωρητικότητα 860 κλινών, αν και αυτή αργότερα μειώθηκε σε 653. Μέχρι το 1973, φιλοξενούσε περίπου 850 ασθενείς, κατανεμημένους σε 23 πτέρυγες, γεγονός που υποδηλώνει την κεντρική του θέση στην παροχή ψυχιατρικής φροντίδας για ολόκληρο το νησί.
Αξιοσημείωτο είναι ότι οι ασθενείς προέρχονταν από όλες τις κοινότητες της Κύπρου – Ελληνοκύπριοι, Τουρκοκύπριοι, Αρμένιοι, Μαρωνίτες – και αντιμετωπίζονταν στο ίδιο νοσοκομείο, με τον συνολικό αριθμό των ασθενών να αγγίζει τους 900.
Oι θεραπευτικές δραστηριότητες περιλάμβαναν διάφορα θέματα, όπως την καλαθοπλεκτική, ενώ οι ασθενείς που ήταν σε θέση να εργαστούν λάμβαναν μια μικρή αμοιβή. Υπήρχαν τμήματα εργοθεραπείας και το 75% των ασθενών είχε ελεύθερη πρόσβαση στους χώρους του νοσοκομείου. Ωστόσο, δεν δινόταν ιδιαίτερη έμφαση στην ιδιωτικότητα των ασθενών, ούτε γινόταν διαφοροποίηση στη διαμονή τους ανάλογα με τον τύπο της πάθησής τους.
Ο βομβαρδισμός του νοσοκομείου 1974
Μία από τις πιο τραγικές στιγμές στην ιστορία του Νοσοκομείου Αθαλάσσας ήταν ο βομβαρδισμός του από τουρκικά πολεμικά αεροπλάνα στις 20 Ιουλίου 1974 παρά το γεγονός ότι οι στέγες των κτιρίων έφεραν κόκκινους σταυρούς, σαφές σημάδι της ιδιότητας τους ως νοσοκομείο.
Το αποτέλεσμα ήταν καταστροφικό αφού 33 άτομα έχασαν τη ζωή τους. Μεταξύ των θυμάτων ήταν 31 ασθενείς (28 Ελληνοκύπριοι και 3 Τουρκοκύπριοι), ένας νοσηλευτής και ένας στρατιώτης. Ο βομβαρδισμός χαρακτηρίστηκε ως έγκλημα πολέμου. Οι νεκροί θάφτηκαν στον κρατήρα της βόμβας…
Επίλογος
Παρά τις μεταγενέστερες προσπάθειες αποϊδρυματοποίησης και τις νομοθετικές μεταρρυθμίσεις προς την κοινοτική φροντίδα, οι σύγχρονες συνθήκες στην Αθαλάσσα εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν σοβαρές προκλήσεις.
Ο υπερπληθυσμός, η υποστελέχωση και οι ανεπαρκείς υποδομές, όπως αποκάλυψαν πρόσφατες αναφορές και μαρτυρίες, καταδεικνύουν ένα σημαντικό χάσμα μεταξύ της πολιτικής πρόθεσης και της πραγματικής εφαρμογής. Αυτό το χάσμα οφείλεται πιθανώς σε ανεπαρκή χρηματοδότηση, έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού και τη συνεχιζόμενη εξάρτηση από ένα παλιό, ιδρυματικό μοντέλο.
