Ο Εμμανουήλ Ροΐδης, ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες λογοτέχνες, κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα Η Πάπισσα Ιωάννα το 1866 με υπότιτλο “μεσαιωνική μελέτη”. Αναφέρεται στον μεσαιωνικό θρύλο της Πάπισσας Ιωάννας, όπου μια γυναίκα κατάφερε και ανέβηκε στο θρόνο του Βατικανού κατά την περίοδο 855 – 858.
Το έργο, όπως αναμενόταν, συνάντησε την σφοδρή αντίδραση της Εκκλησίας της Ελλάδος, που το απαξίωσε «ως αντιχριστιανικόν και κακόηθες».
Για χρόνια, πολλοί ακόμη και σήμερα, πίστευαν ότι ο Ροΐδης αφορίστηκε αν και κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Παρακάτω, παραθέτω διάφορα αποσπάσματα προκειμένου να ταξιδέψουμε στον χρόνο και να δούμε από που προήλθε αυτή η φήμη.
****************
Η θεωρία περί αφορισμού του Εμμανουήλ Ροΐδη προήλθε από την πιο κάτω εγκύκλιο, υπογεγραμμένη από τον επίσκοπο Καρυστίας Μακάριος όπου υπήρξε φανατικός διώκτης του Ροΐδη και του βιβλίου Η Πάπισσα Ιωάννα
ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Ο ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΑΡΥΣΤΙΑΣ
Πρὸς τὸ φιλόχριστον καὶ χριστεπώνυμον τῆς αὑτοῦ ἐπισκοπῆς πλήρωμα.
Βλάσφημον καὶ λίαν κακόηθες βιβλίον ἢ μυθιστόρημα ἐξεδόθη κατ᾽ αὐτὰς ἐν τῇ πρωτευούσῃ ταύτῃ, τῇ συνεργείᾳ τοῦ σατανᾶ, ὑπό τινος τῶν ὀργάνων αὑτοῦ Ε. Α. Ῥοΐδου, φέρον τὴν ἐπιγραφὴν «Ἡ Πάπισσα Ἰωάννα», τὸ ὁποῖον γέμει βλασφημιῶν καὶ εἰρωνικῶν ἐκφράσεων κατὰ τῆς ἱερᾶς ἡμῶν πίστεως.
Ἐπειδὴ δὲ τὸ βλάσφημον καὶ μιαρὸν τοῦτο βιβλίον διενεμήθη οὐ μόνον ἐν τῇ πρωτευούσῃ ταύτῃ τοῦ βασιλείου, ἀλλὰ καὶ εἰς τὰς ἐπαρχίας, καὶ εἶναι ἐνδεχόμενον νὰ εἰσέφρυσεν ἀντίτυπόν τι καὶ εἰς τὴν καθ᾽ ἡμᾶς ἐπισκοπήν, καθῆκον ἱερὸν ἐκπληροῦντες, καὶ θέλοντες νὰ προφυλάξωμεν ὑμᾶς, κατὰ τὸ ἱερὸν χρέος μας, ἐκ πάσης βλάβης καὶ διαφθορᾶς ψυχικῶς τε καὶ σωματικῶς, δυναμένης νὰ προέλθῃ ἐκ τῆς ἀναγνώσεως αὐτοῦ, προτρέπομεν, νουθετοῦμεν, καὶ συμβουλεύομεν ὑμᾶς ἀρχιερατικῶς τε καὶ πατρικῶς, ὅπως ἀπόσχητε ὁλοτελῶς ὑμεῖς τε καὶ τὰ τέκνα ὑμῶν ἐκ τῆς λοιμώδους καὶ φθοροποιοῦ ἀναγνώσεως τοῦ μιαροῦ καὶ ἐπαράτου τούτου βιβλίου, οὐ μὀνον δέ, ἀλλὰ καὶ νὰ καταστρέψητε αὐτὸ εὐθὺς ἐν πυρί, ὅπου καὶ ἂν τυχὸν εὕρητε περιπεσὸν τὸ βιβλίον τοῦτο μὴ ἐπιτρέποντες ἀποτηρεῖσθαι καὶ ἐμφιλοχωρεῖν ἐν τῇ οἰκίᾳ ὑμῶν τὴν ἰοβόλον ταύτην ἔχιδναν, ἥτις δύναται καὶ ὑμᾶς καὶ τὰ τέκνα ὑμῶν θανατηφόρως νὰ δηλητηριάσῃ· ἂν δέ, ὅπερ ὃ μὴ γένοιτο! ἀπειθῶν τις ἐξ ὑμῶν τῶν πνευματικῶν ἡμῶν τέκνων εἰς ταύτας τὰς πνευματικὰς ἡμῶν συμβουλὰς καὶ νουθεσίας, καὶ εἰς οὐδὲν λογιζόμενος ταύτας ἤθελε διακατέχειν καὶ ἀποτηρεῖν αὐτὸ εἰς βλάβην ἑαυτοῦ τε καὶ ἄλλων, τὸν τοιοῦτον ὡς τέκνον ἀπειθὲς καὶ δυσήνιον μὴ δεχόμενον τὰς σωτηρίους ὑπὲρ αὐτοῦ τῆς Ἐκκλησίας συμβουλάς, ἔχομεν, ἐν ἁγίῳ Πνεύματι, ἀφωρισμένον καὶ ἀσυγχώρητον, ἕως οὗ μεταμεληθεὶς τὸ μὲν ἐπάρατον αὐτὸ βιβλίον καταστρέψει, τὸ δὲ ἐμπεριεχόμενον αὐτοῦ ἀποπτύσει καὶ ἀναθεματίσει, τεύξεται τότε τῆς δεούσης συγχωρήσεως καὶ τοῦ θείου ἐλέους.
Ἐν Ἀθήναις, τὴν 22 Μαρτίου 1866
Ὁ ἐν Χριστῷ εὐχέτης ὑμῶν
ΚΑΡΥΣΤΙΑΣ ΜΑΚΑΡΙΟΣ
Η εκκλησία αποκήρυξέ το βιβλίο
ἡ Σύνοδος ἀπεκήρυξε τὸ περὶ οὗ ὁ λόγος μυθιστόρημα, καὶ παρέδωκεν αὐτὸ τῷ ἀναθέματι, ὡς ἀντιχριστιανικὸν καὶ κακόηθες, καὶ κατήγγειλεν αὐτὸ εἰς τὸ Ὑπουργεῖον, ὅπως ἐνεργηθῶσι κατ’ αὐτοῦ καὶ τοῦ συγγραφέως τὰ παρὰ τοῦ νόμου ὁριζόμενα (…) ἡ Σύνοδος (…) ἐντέλλεται ὑμῖν ἵνα συμβουλεύσητε καὶ νουθετήσητε ἐκκλησιαστικῶς τὸ ἐν τῇ ὑμετέρᾳ παροικίᾳ ποίμνιον, ὅπως οὐ μόνον ἀπέχωσι τῆς ἀναγνώσεως τοῦ τοιούτου εἴς τε τὴν ψυχὴν καὶ τὸ σῶμα ἐπιβλαβοῦς βιβλίου, ἀλλὰ ἀποστρέφωνται τοῦτο ὡς ἀποκύημα καὶ μιασματικὸν νόσημα, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τῷ πυρὶ παραδίδωσιν, ὅπου ἂν αὐτὸ εὑρίσκωσιν, ἵνα μή ποτε αὐτοὶ εἰς πειρασμὸν ἐμπέσωσι καὶ ἔνοχοι τοῦ αἰωνίου πυρὸς γένωνται»
Η Εθνική Βιβλιοθήκη εν έτει 1880
Α. Μ. Ἀνδρεάδης, Ἔργα
Όμως όχι τον ίδιο
Αἱ εἰς δύο κατὰ σειρὰν φύλλα τῆς συναδέλφου Πρωΐας περιεχόμεναι πληροφορίαι περὶ τῶν σχέσεων τῆς Ἱερᾶς Συνόδου πρὸς τὸν κ. Ε. Ροΐδην δὲν εἶνε ἀκριβεῖς· καθ’ ὅσον οὔτε ἀφορισμὸς ἀπηγγέλθη ποτὲ κατ’ αὐτοῦ, οὔτε δύναται κατὰ τοὺς νόμους τοῦ κράτους καὶ τὸ καταστατικὸν τῆς Συνόδου ν’ ἀπαγγελθῇ τοιοῦτος καθ’ ἕλληνος πολίτου ἄνευ προηγουμένης ἐκδόσεως βασιλικοῦ διατάγματος πρὸς τοῦτο. Ἡ ἱερὰ Σύνοδος περιωρίσθη μόνον εἰς τὸ ν᾽ ἀποδοκιμάσῃ τὸ βιβλίον δι’ ἐγκυκλίου καὶ νὰ διορίσῃ ἐπιτροπὴν ἐκ θεολόγων προεδρευομένη ὑπὸ τοῦ ἀειμνήστου ἀρχιεπισκόπου Σύρου Λυκούργου, πρὸς ἀνεύρεσιν χωρίων ἐπιληψίμων καὶ δεκτικῶν δικαστικῆς καταδιώξεως. Μὴ ἀνευρεθέντων ὅμως τοιούτων κατὰ τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, ἀλλὰ κατὰ μόνων τῶν παρεκτροπῶν τῶν ἐν τῇ Δύσει μάλιστα ἱερέων, ἡ ἀρξαμένη καταδίωξις ἔμεινεν ἄνευ ἀποτελέσματος. Μετὰ τὴν ἄρσιν τῆς παρανοήσεως ταύτης, προελθούσης ἐκ μόνης περισσείας
ζήλου τοῦ σεβ. Ἁγίου Καρυστίας, ἡ Ἐκκλησία καὶ οἱ λειτουργοὶ αὐτῆς διετέλεσαν πάντοτε καὶ ἐπὶ ὅλην δεκατετραετίαν εἰς φιλικωτάτας σχέσεις πρὸς τὸν συγγραφέα, οὗ ὁ οἶκος ἁγιάζεται τακτικῶς πᾶσαν πρώτην τοῦ μηνὸς ὑπὸ ἱερέων τῆς ἐνορίας του
Εφημερίς, 28 Μαΐου 1880
Απάντηση Ροΐδη
Βιβλίον, τὸ ὁποῖον (…) ἐκηρύξατε γέμον πάσης κακοδοξίας καὶ ἀσεβείας, τὸν συγγραφέα αὐτοῦ ὄργανον τοῦ Σατανᾶ, ἔχιδναν καὶ κακοῦργον καὶ τοὺς ἀναγνώστας ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ἀφωρισμένους. Τοῦτο δὲ πράττων οὐ μόνον ἐμαυτὸν προτίθεμαι νὰ δικαιολογήσω, ἀλλὰ καὶ τὴν συνείδησιν νὰ καθησυχάσω πολλῶν εὐσεβῶν χριστιανῶν, οἵτινες ὑποπεσόντες εἰς τὴν αὐτὴν παράβασιν ἐκ περιεργείας, νομίζουσιν ἑαυτοὺς καὶ πράγματι ἀφωρισμένους
Ολίγαι λέξεις εις απάντησιν της υπ’ αρ. 5688 εγκυκλίου της Ιεράς Συνόδου κατά της Παπίσσης Ιωάννας
Η αντιμετώπιση του Ροΐδη από την κοινωνία
Ἔχασε ὅλην του τὴν δημοτικότητα μὲ τὴν ἔκδοσιν τῆς “Παπίσσης Ἰωάννας”. Ἡ ἐκκλησία, ὡς γνωστόν, τὸν ἀφώρισε διὰ τὸ βιβλίον του αὐτὸ καὶ ὁ ἀθηναϊκὸς λαὸς ὅταν τὸν ἔβλεπε εἰς τὸν δρόμον τὸν ἐγιουχάιζε καὶ ἐζήτει να τὸν κακοποιήσῃ. Ὁ γερο-Καρατζᾶς μοῦ ἔλεγε ὅτι τότε τὸν συνόδευε πάντα εἰς τοὺς δρόμους, ὡπλισμένος, καὶ τοῦ ἐχρησίμευε ὡς σωματοφύλακας. Συγχρόνως μὲ τὸν ἀφορισμὸν ἐγένετο καὶ κατάσχεσις τῶν ἀντιτύπων τῆς “Παπίσσης Ἰωάννας”. Εὐφυὴς ὅμως Χιώτης ὁ Καρατζᾶς εἶχε κατορθώσει νὰ σώσῃ ἀπὸ τὴν ἀστυνομικὴν ἔρευναν ποὺ ἔγινε εἰς τὸ σπῆτι τοῦ Ροΐδη χίλια περίπου ἀντίτυπα, τὰ ὁποῖα τὰ εἶχε κρύψει μέσα εἰς σωρὸν καρβούνων. Τὰ ἀντίτυπα αὐτὰ ὁ Καρατζᾶς ἠδυνήθη νὰ τὰ στείλῃ, λίγα-λίγα, εἰς τὴν Εὐρώπην καὶ νὰ πωλήσῃ μέρος αὐτῶν κρυφὰ εἰς τὰς Ἀθήνας, ὅπου ἡ τιμὴ τοῦ βιβλίου ἀπὸ 5 δραχμὰς ἔφθασε μετὰ τὸν ἀφορισμὸν τὰς εἴκοσι
Εφημερίδα Νέα Ἑλλάς, 5 Σεπτεμβρίου 1920
Θάνατος Ροΐδη
[ἩΠάπισσα Ἰωάννα], ἥτις ἦτο ἡ κυριωτέρα ἀφορμή, χάρις εἰς τὸν ἀφορισμὸν τοῦ συγγραφέως ὑπὸ τῆς Ἐκκλησίας, νὰ γνωρίσῃ ὁ ἐλληνικὸς λαὸς τὸν Ροΐδην
Εφημερίδα Ακρόπολις στις 8 Ιανουαρίου 1904
Ἡ ἄρσις τοῦ ἀφορισμοῦ
Ὡς γνωστὸν ὁ Ροΐδης ἀπὸ τῆς ἐποχῆς καθ’ ἣν συνέγραψε τὴν Πάπισσαν Ἰωάνναν εἶχεν ἀφορισθῇ ὑπὸ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου διὰ θρησκευτικοὺς λόγους. Προχθὲς τὴν πρωΐαν, ἐνῷ ὁ συγγραφεὺς ἔπνεε τὰ λοίσθια, ἡ Ἱερὰ Σύνοδος προέβη εἰς ἄρσιν τοῦ ἀφορισμοῦ, μεθ’ ὃ ὁ ἑτοιμοθάνατος ἐκοινώνησε τῶν ἀχράντων μυστηρίων»
Εφημερίδα Σκριπ 9 Ιανουαρίου 1904
