Το 1984, το «St. James Festival» διοργάνωσε μία αναδρομική παρουσίαση των ταινιών του Ταρκόφσκι και ο δεύτερος, επ’ αφορμή της παραμονής του στην αγγλική πρωτεύουσα, συμμετείχε, όσο και αν κάπως απρόθυμος στην αρχή, σε διάφορες εκδηλώσεις προς τιμή του. Οι δύο διαλέξεις που έδωσε στο Λονδίνο και συγκεντρώνονται υπό τον γενικό τίτλο «Ο Κόσμος της Αποκάλυψης» ενέχουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, καθώς ο καταξιωμένος πια σκηνοθέτης, δραττόμενος της ευκαιρίας να απευθυνθεί στο δυτικό κοινό και να γνωστοποιήσει τα προβλήματά του, τις περιστάσεις υπό τις οποίες ολοκληρώθηκαν οι ταινίες του αλλά και τα μελλοντικά του πλάνα, προβαίνει σε μία ενδελεχή, πολλές φορές αποκαλυπτική μα πάνω απ’ όλα ειλικρινή ανασκόπηση της κοσμοθεωρίας, του καλλιτεχνικού αισθητηρίου και των φιλοδοξιών του, αποδεικνυόμενος ταυτόχρονα ανυπόμονος να συζητήσει με τους ακροατές και να ανταποκριθεί, δίχως περιστροφές, στα ερωτήματά τους.
***************
Η δεύτερη συνάντηση
ΤΑΡΚΟΦΣΚΙ: Έτυχε, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, να καθιερωθεί το θέμα της συζήτησής μας, το ζήτημα της ευθύνης του καλλιτέχνη, κάποια στιγμή νωρίτερα. Ενόσω ταξίδευα εδώ από την Ιταλία, συνειδητοποίησα το ανέφικτο του πράγματος. Τι σημαίνει η ευθύνη ενός καλλιτέχνη;
Όλα εξαρτώνται από το κατά πόσο την αισθάνονται οι ίδιοι. Πώς δύναται κανείς να το απαιτήσει αυτό από τους άλλους! Η παραμικρή απαίτηση θα ερμηνευόταν ως αδιακρισία. Επομένως, νομίζω ότι προέχει να μιλήσουμε για κάτι σχετικό, αν και λίγο διαφορετικό: τον ρόλο της
τέχνης στη σύγχρονη ζωή.
Είναι σαφές ότι στην εποχή μας η τέχνη περιέρχεται σε μία κατάσταση βαθιάς κατάθλιψης, πληγμένη από διάφορες κοινωνικές συνθήκες και περιστάσεις ή από την έλλειψη ενδιαφέροντος του κοινού. Οι ρίζες του προβλήματος βρίσκονται αλλού. Αν και το κοινό ενδιαφέρεται για την τέχνη και οι εκπρόσωποί της αναζητούν την προοπτική και την ευκαιρία να επικοινωνήσουνε μαζί του, αμφότεροι υποφέρουνε από ανεπαρκή επαφή και δυνατότητες αλληλεπίδρασης.
Όσοι συνδέονται στενά με την τέχνη κατανοούν ετούτα τα προβλήματα, που προφανώς εδράζονται στο ότι γίνεται όλο και λιγότερο πνευματική. Έχει ήδη θέσει ως στόχο της κάτι εντελώς διαφορετικό, δίχως να χρειάζεται να το αναζητήσει ή να το επιδιώξει. Σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από το κοινό, το οποίο, τελικά, επηρεάζει ό,τι συμβαίνει.
Λόγω της επικρατούσας αίσθησης συμμόρφωσης, φτάσαμε στο σημείο να την αντιμετωπίζουμε ως ψυχαγωγία. Εννοείται πως, όταν εξετάζουμε το δράμα και την ιστορία του, διαπιστώνουμε ότι το θέατρο εξυπηρετούσε πάντοτε αυτόν τον στόχο. (Δεν αναφέρομαι στα αρχαία ή τα μεσαιωνικά έργα μυστηρίου). Ο κινηματογράφος από την αρχή συστήθηκε, ουσιαστικά, ως τέχνη εμπορική, παρ’ ότι εκεί λαμβάνουνε χώρα παράξενες, ακόμα και καταστροφικές, εξελίξεις. Οι θεατές πήρανε αυτό που ήθελαν και, σε γενικές γραμμές, σταμάτησαν να πηγαίνουν― ευτυχώς, καθ’ ότι, δεδομένων των συνθηκών, δεν ικανοποιούνται πλέον με τον σύγχρονο κινηματογράφο. Στις άλλες τέχνες, για παράδειγμα τις παραστατικές, η κατάσταση μας αποκαρδιώνει εξίσου. Η κρίση προέκυψε από την έλλειψη πνευματικότητας.
Όλοι γνωρίζουν ότι κανένας δεν ζει από τη μη εμπορική τέχνη, που καταυγάζει τον εσωτερικό κόσμο των ανθρώπων. Διάσημοι συγγραφείς αναγκάζονται να γράψουνε σενάρια αποβλέποντας σε κάποια εμπορική ταινία˙ εκείνοι που πριν από δέκα χρόνια σημείωναν γνωστές επιτυχίες, τώρα παράγουν άθλια έργα. Τουτέστιν, δεν χρειάζεται να μιλάμε για κανενός είδους αναγέννηση.
Ιδού το σημαντικότερο πρόβλημα που με βασανίζει. Τι να κάνω; Ευθύνομαι εγώ γι’ αυτό και, αν ναι, κατά πόσο;
Ευθύνομαι, όπως και πολλοί συνάδελφοί μου, ως προς το ότι λησμονούμε ποιον σκοπό οφείλει να υπηρετεί η τέχνη, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο τη δημιουργική μας σταδιοδρομία. Πρόσφατα, συναντήθηκα με μία ομάδα νέων στο «Πειραματικό Κέντρου Κινηματογράφου» στη Ρώμη, και εξεπλάγην. Ένας νεαρός, που ονειρεύεται να γίνει καλλιτέχνης και κινηματογραφιστής, παραδέχθηκε ότι γράφτηκε στη σχολή, γνωρίζοντας, εκ των προτέρων ότι θα εξελισσότανε σε πόρνη. Και αυτό ισχύει δυστυχώς για όλους σχεδόν ανεξαιρέτως.
Ένα διάσημο κοινωνικό μοτίβο της λογοτεχνίας του δέκατου ένατου αιώνα, η ιστορία του νεαρού άνδρα που ξεκινάει για να κυνηγήσει την τύχη του στη μεγάλη πόλη. Το εν λόγω κλασικό θέμα είναι γνωστό στην αμερικανική και τη γαλλική λογοτεχνία, όπως και σε κάθε άλλη. Η ιστορία ολοκληρώνεται, περισσότερο ή λιγότερο δραματικά, τη στιγμή που ο ήρωας χάνει την ψευδαίσθηση του˙ πολλά μυθιστορήματα καταγίνονται με το συγκεκριμένο πνευματικό δράμα. Σήμερα οι νέοι, που εργάζονται παράλληλα ως φοιτητές, ελίσσονται αναλόγως, προκειμένου να προωθήσουνε την καριέρα τους στον τομέα του εμπορικού κινηματογράφου. Έτσι άλλαξαν οι σκέψεις όσων ονειρεύονται να γίνουνε κινηματογραφιστές στην εποχή μας. Ποικίλοι λόγοι συνέτειναν σε αυτό.
Όλοι σας γνωρίζετε ότι, σε αντίθεση με την Ανατολή ―εννοώ την Άπω Ανατολή, με τη βαθιά, παραδοσιακή, ινδουιστική και ιαπωνική κουλτούρα της― η Δύση ανέκαθεν στρεφόταν προς τον ρεαλισμό. Στο τέλος, τα δημοκρατικά κεκτημένα, που παρέσχεσαν στους ανθρώπους τη δυνατότητα να βιώσουνε την ελευθερία, στέρησαν από τους Δυτικούς την πίστη σε οποιονδήποτε άλλον εκτός από τον εαυτό τους. Υπό μία ορισμένη έννοια, η δυτική δημοκρατία λογίζεται ως εγωιστική. Το ίδιο, σε γενικές γραμμές, ισχύει και για τη δυτική κουλτούρα. Είναι γνωστό χαρακτηριστικό, ας μη σταθούμε εδώ.
Τι συνιστά αριστούργημα στη Δύση; Ακόμα και στην Αναγέννηση. Η κραυγή, πάντοτε, της ανθρώπινης ψυχής, που μεταφέρει χίλιες επιθυμίες: κοίταξε την ευτυχία μου, τη δυστυχία μου, πόσο υποφέρω, πόσο αγαπώ, τι κακοποιοί με περικυκλώνουν, πώς παλεύω ενάντια στο κακό, πώς αφανίζομαι από το βάρος του και πώς επικρατώ. Όλο εγώ, εγώ, εγώ, εγώ, εγώ, εγώ… (Εάν κάπου λανθάνω, θα έχετε την ευκαιρία να μου κάνετε ερωτήσεις και να διαφωνήσετε με όσα λέω).
Όταν καταπιανόμαστε με την κλασική ανατολική τέχνη, δεν μιλάμε για μία σειρά εκατό ετών της ιστορίας της, αλλά για δύο ή τρεις χιλιάδες χρόνια. Πάρτε για παράδειγμα την ανατολίτικη μουσική. Όταν γύριζα την τελευταία μου ταινία, τη «Νοσταλγία», στην Ιταλία, άκουσα ταοϊστική μουσική, από τον έκτο περίπου αιώνα π.Χ. και, αμέσως, τη χρησιμοποίησα. Καταπληκτική μουσική, για να μην αναφέρω τις εγγενείς, επίσημές της ιδιότητες. Στην Ανατολή, κάθε νόημα ερείδεται στην εξαφάνιση και την ανάμειξη, αποτυπώνοντας μία ορισμένη εσωστρέφεια της ανατολικής πνευματικότητας, μία πνευματική κατάρρευση, όταν το προσωπικό τραβάει ολόκληρο τον περιβάλλοντα κόσμο εντός του. Ο κόσμος αναπνέει, αλλά με μία έννοια, και πάλι, πνευματική.
Θέλω να ορίσω, αρκετά τολμηρά και χονδροειδώς, το μεταίχμιο μεταξύ της δυτικής και της ανατολικής κουλτούρας, για να τονίσω πώς φαίνεται σήμερα η διαφορά. Κανένας δεν θα διαφωνήσει ότι ο παγκόσμιος πολιτισμός στηρίζεται στον ανατολικό της Κίνας, της Ιαπωνίας και της Ινδίας και ότι η ανατολική βαρβαρότητα αντιδιαστέλλεται με την αγάπη της Δύσης για την ελευθερία και τη δημοκρατία. Συμφωνώ, ωστόσο, με τους οξυδερκείς ακροατές που δεν με βρίσκουνε απόλυτα σωστό, αφού στη δυτική μουσική ξεχωρίζουνε μορφές όπως ο Μπαχ. Ο Μπαχ, ξέρετε, είναι ένα «μαύρο πρόβατο». Δεν μοιράζεται τίποτα κοινό με την παράδοση, τουναντίον τη διαρρηγνύει, με μία έννοια πνευματική. Η σχέση του με τον Θεό ξεμακραίνει από τον πολιτισμό. Αυτή η εξαίρεση, ενδεχομένως, υπογραμμίζει την ιδέα μου ότι στη Δύση είναι αδύνατον να εξατμιστεί κανείς μέσα στη δημιουργικότητά του, να θυσιαστεί. Διότι έτσι πράττει ένας αληθινός καλλιτέχνης. Αναλογιστείτε τις ανυπόγραφες, ρωσικές εικόνες από τον δέκατο τρίτο, δέκατο τέταρτο και δέκατο πέμπτο αιώνα. Ο αγιογράφος δεν θεωρούσε τον εαυτό του καλλιτέχνη. Ευχαριστούσε μονάχα τον Θεό, με την ακλόνητη πίστη ότι με τη χειροτεχνία και το επάγγελμά του τον υπηρετούσε. Ουσία της δουλειάς του, απέβαινε η προσευχή. Με άλλα λόγια, μιλάω για την έλλειψη εγωισμού στη δημιουργική διαδικασία.
Απόσπασμα από το βιβλίο Ο κόσμος της αποκάλυψης, Δύο συναντήσεις στο Λονδίνο
Μετάφραση: Χρίστος Αγγελακόπουλος
