Μην πιστεύετε όσα λέγουν περί του αγίου φωτός. Το Άγιον φως είναι πλάσμα ασεβές και αναίσχυντον… πλάσμα Λατίνων μοναχών και φραγκοπατερικών γέννημα… Μηχανουργήματα λαοπλάνων ιερέων το εξ ουρανού ψευδοκαταίβατα φώτα… όνειδος και αίσχος, στρατηγούμενον από θρασυτάτους θαυματοπλάστας… Μοναχοί, θρασύτατοι γόητες, επενόησαν το θαύμα τού αγίου φωτός, δια να ενισχύσουν τον ηλίθιον ζήλον των προσκυνητών. […] στρατεύματα μεθυσμένων προσκυνητών, που δεν αισχύνονται να ονομάζωνται χατζήδες…και αξιοθρήνητοι οι κατ’ έτος τρέχοντες μωροί και πλανημένοι προσκυνηταί τού θαύματος.
****************
’Όπου βλέπεις θρησκείαν μολυσμένην, συμπέρανε, ότι η βαρβαρότης των πιστευόντων είναι ανάλογος του μολυσμού. […] Δοκίμασε να κηρύξης εις τους προσκυνητάς, ότι ματαίως εξοδεύουν τόσα χρήματα, ματαίως κοπιάζουν ταξιδεύοντες μακράν δια θαύμα, δοκίμασε να διδάξης την τόσην απλήν αλήθειαν ταύτην, και θέλεις ιδεί στράτευμα προσκυνητών μεθυσμένων, ή (ώς δέν αισχύνονται να ονομάζωνται) Χατζήδων, στρατηγούμενον απο ολίγους θρασυτάτους γόητας, πνέοντας τον όλεθρον σου, ώς ανατροπέως των καθεστώτων.
****************
Το ψευδόθαυμα αυτό το πιστεύουν ολίγοι, ίσως τινές δια μωρίαν και άλλοι δι΄ αισχροκέρδειαν … Ουδέ ο Χρυσόστομος το επίστευεν ή μάλλον ουδέ το εγνώριζε, διότι, άν εις τον καιρόν του εθαυματουργείτο το άγιον φώς, πώς ήτο δυνατόν να λέγη ότι δέν εγίνοντο πλέον θαύματα;.
Αδαμάντιος Κοραής, Άτακτα: Περί του Ιεροσολύμοις Αγίου Φωτός, Τόμ. 3, 1825
**************************************************
Στέκομαι στην είσοδο του Άγιου Τάφου με ολανοιγμένα αχόρταγα μάτια: Μεγάλο Σάββατο. Ο ναός της Ανάστασης σα μια τεράστια κυψέλη βουίζει , οι πλάκες κάτω είναι γιομάτες αραβόφωνους χριστιανούς, με τα φέσια, με τις βρωμερές πολύχρωμες τζελεμπίες, με τα φλεγόμενα τσιμπλισμένα μάτια. Κάτω από τις αψίδες του ναού, ξαπλωμένοι σε ψάθες, σε κουρέλια ή σε χαλιά, άντρες και γυναίκες που έχουν κοιμηθεί εδώ τη νύχτα προσμένοντας τη στιγμή τούτη τη φοβερή που θα σφεντονιστεί το άγιο φως από το κουβούκλι του Παναγίου Τάφου.
Γκρίζα λαγήνια με νερό, με πορτοκαλιά ράπικα ξόμπλια , γκαζόζες, σερμπέτια, λεμόνια, κυκλοφορούν από χέρι σε χέρι μέσα στο κατασκηνωμένο στην εκκλησία ανθρωπομάζωμα.
Τα μπρίκια του καφέ βράζουν σε καμινέτα, κάτω από τα μεγάλα κονίσματα, οι μάνες ανοίγουν τα στήθια τουςμπροστά στον κόσμο και βυζαίνουν τα μωρά τους (…) Γέλια, κλάματα, στριγγλιές. Άλλοι ψέλνουν, άλλοι κάτω από τις λοήσιμες πατανίες παίζουν στις σκοτεινές γωνιές του ναού με τις γυναίκες τους. Κι ακούς ξάφνου, ως περνάς μέσα στο βαριόχνοτο σκοτάδι, γέλια από κοπέλες που γαργαλίζονται ….
*****************
… Ο ναός άδειασε. Σαν όνειρο ξωτικό, απίθανο μου φάνταξε όλη τούτη η φοβερή βουή, το μανιασμένο πλήθος και τα λοήσιμα κουρέλια. Μα σκύβοντας χάμω, έτσι που γύριζα ολομόναχος μέσα στην εκκλησία, ένιωσα πως όλο τούτο το ανατολίτικο όραμα ήταν αλήθεια, γιατί κάτω στις πλάκες είδα τα απομεινάρια της φοβερής οπτασίας: πασατέμπος, πορτοκαλόφλουδες, λιοκούκουτσα και σπασμένες μποτίλιες γκαζόζα.
Νίκος Καζαντζάκης – Ταξιδεύοντας: Ιταλία- Αίγυπτος- Σινά- Ιερουσαλήμ- Κύπρος- Ο Μοριάς
Το απόσπασμα για τον Καζαντάκη δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα του Ημερόδρομου
Πίνακας: William Holman Hunt, The Miracle of the Holy Fire
