Ο ανώνυμος συγγραφέας του 16ου αιώνα διηγείται την επιδημία της πανούκλας που έπληξε το Κάστρο (Ηράκλειο) της Κρήτης στα 1592. Σύμφωνα με την αφήγηση, η έξαρση του θανατικού κράτησε τέσσερις μήνες, ενώ για να αποφευχθεί η εξάπλωσή του, οι κάτοικοι του Κάστρου περιορίστηκαν για έναν χρόνο εντός της πόλης. Είναι φανερή η πεποίθηση του συγγραφέα ότι η συμφορά αυτή προκλήθηκε από τις αμαρτίες των κατοίκων και ότι μόνο η «παύση της κακίας» θα αποτρέψει την επανεμφάνιση της επιδημίας. Η ακριβής χρονολογία του κειμένου δεν είναι γνωστή.
Εις τους 1592, χρόνος κατηραμένος, ἐγένετο με-
γάλον θανατικὸν ἀπὸ πανόκλα καὶ ἀπὸ καρμπά,
πρᾶγμα ὁποὺ δὲν ἐφάνη ποτὲ εἰς τὴν Κρήτην.
Ἡ συμφορὰ αὕτη γέγονε εἰς τὸ Κάστρον καὶ εἰς καμ-
πήσια χωριά. Τὰ Χανία καὶ τὸ Ρέθεμνος ἔμειναν ἄγευ-
στα τοῦ κακοῦ τούτου. Ἐκράτει ὁ θάνατος οὗτος ἀπὸ
τὲς κ΄ τοῦ Μαρτίου, ὁποὺ ἦταν τότε ἡ λαμπροφόρος
ἀνάστασις τοῦ Χριστοῦ, εἰς τὰς κστ΄ τοῦ Μαρτίου, καὶ
ἔστρεψεν ἡ χαρά μας εἰς μέγα πένθος· διὸ ὁ θάνατος
ἤρχισε ἀπὸ τῆς κ΄ τοῦ Μαρτίου ἕως ὅλον τὸν Ἰούλιον.
Ἐποθένασι τὴν ἡμέραν διακόσιοι καὶ περισσότεροι. Ἐ-
ρίχνασι τοὺς νεκροὺς ἀψάλτους καὶ ἀτίμως ὥσπερ τοὺς
κύνας. Ἐποθένασι τότε καὶ ν΄ ἱερεῖς εἰς τὴν Χώραν.
Εἶχε πολὺ ἔξοδον ὁ ἀφέντης, διότι ἐτάγιζε τοὺς ἀρρώ-
στους εἰς τὸ Ἀκρωτήριον. Ἔχασαν πολλοὶ εἴ τι εἴχασι·
διότι ἔμειναν τὰ σπίτια ἔρημα, καὶ ὅποιος ἤθελεν ἔκλε-
πτεν ἀφόβως. Ταῦτα εἰσὶ τὰ γεννήματα τῆς ἁμαρτίας.
Εἰς τὸν αὐτὸν χρόνον, εἰς τοὺς 1592, ἀφ’ οὗ ἔπαυσε
λιγάκι τὸ θανατικὸν ἀπὸ τὸν Ἰούλιον μῆνα, πάλιν δὲν
ἔπαυεν ὁ θάνατος καθημερινὸν εἰς τὴν χώραν, δέκα δώ-
δεκα κορμία τὴν ἡμέραν. Μὰ εἰς τὰ χωρία θάνατος
πολύς. Εἰς τόσον φοβούμενοι οἱ ἀφέντες μήπως καὶ ἀ-
νάψῃ πάλιν τὸ κακὸν ἀπὸ τὰ χωρία εἰς τὴν χώραν, ἐ-
κλείσαν τὲς πόρτες τῆς Χώρας, καὶ ἀπόξω δὲν ἔμβαι-
νε τινὰς μέσα, μήτε τινὰς νὰ ἔβγῃ ὄξω. Ἐγένετο τὸ
σφάλισμα τοῦτο ἀπὸ τὸν Νοέμβριον μῆνα 1592 ἕως τὲς
ιε΄ τοῦ Αὐγούστου 1593. Τὸν φόρον εἴχασιν ἔξω εἰς τὴν
πόρταν τοῦ Χριστοῦ τοῦ Φωτοδότη κεκλεισμένον μὲ τρά-
βες, νὰ παίρνουσιν οἱ ἄνθρωποι τῆς Χώρας τὰ φαγία,
νὰ μὴν ἐγγίζῃ τινὰς τῶν ἀνθρώπων ὁποὺ ἐστέκασιν
ἔξω. Μέγα κακὸν τοῦτο καὶ πολλὴ ντισκομοντιτὰ τῶν
ἀνθρώπων καὶ τῶν ἔξω καὶ τῶν ἔσω. Μὰ τὸν Αὔγουστον
μῆνα 1593 ἐγένετο ἡ ἐλευθερία καὶ ἠνοίγησαν αἱ πύ-
λαι τῆς πόλεως. Ὅταν ἦσαν οἱ τῆς πόλεως ἄνθρωποι
κεκλεισμένοι μέσα εἰς τὴν Χώραν, ἐπροστάξασιν οἱ ἀ-
φέντες τὸν Νοέμβριον μῆνα, ὅτι ὅλοι εἶναι σεράδι
μέσα εἰς τὰ σπίτια τως, νὰ μὴ σμίγῃ γείτονας τὸν γεί-
τονα ὣς ιβ΄ ἡμέρες, διὰ νὰ βάνουσιν ὅλοι τὰ ροῦχα
τως ἀπάνω εἰς τὰ δώματα νὰ ξεσπουράρουν. Διότι ἐ-
λέγασι πὼς ἐκράτει ἀκόμη τὸ θανατικόν. Καὶ τοῦτο ἐ-
γένετο τὸν Νοέμβριον μῆνα 1592 ἀπὸ τὲς κ΄ τοῦ μη-
νὸς τούτου. Καὶ ὅλοι κεκλεισμένοι τότε, εἰς τὴν ἑορτὴν
τῆς Ἁγίας Αἰκατερίνης δὲν ἦλθε τινάς. Μὰ τὴν ἀλή-
θειαν μεγάλη συμφορά. Τὸ ψυχικὸν ὁποῦ δίδοται κάθε
χρόνον εἰς τὸ μοναστήρι μέσα, τότε ἐδόθη εἰς τοὺς γει-
τόνους. (;) Καὶ μέγας θόρυβος εἰς τὸν λαὸν τὸν κεκλει-
σμένον δέκα μῆνας, ἕως ὅτου ἐδόθη ἡ ἐλευθερία καὶ ἡ
ἄνοιξις τῆς Χώρας εἰς τὰς ιε΄ τοῦ Αὐγούστου 1593.
Ἀκρίβεια μεγάλη εἰς τοὺς τεχνίτας ὅλους, διότι ὀλί-
γοι ἔμειναν, ἀκόμη καὶ εἰς τὰ πράγματα καὶ σηκώμα-
τα. (;) Ἔχασαν πολλοὶ εἴς τι ἄρα καὶ εἶχον, διότι τὰ
σπίτια ἔμειναν ἔρημα, πάντες ἔφευγον ἔξω εἰς τὰ σπή-
λαια καὶ εἰς τὰς ὀπὰς τῆς γῆς. Ἱερεῖς πολλοὶ ἀπέ-
θανον, ἰατροί, ποβολάνοι πολλοί, πλούσιοι καὶ πένητες,
εἰς νούμερον ἕως τριάκοντα χιλιάδες καὶ κάλλιον. Οἱ
ἄρχοντες ἔμεινον ἀθῶοι τοῦ κακοῦ τούτου, διότις ἔφυ-
γον ἀπὸ τὴν Χώραν καὶ ἐκρύπτοντο εἰς τὰ χωρία τως
μὲ καλὲς βιγίλες νὰ μὴ σιμώσῃ τινὰς ἐκεῖ ὁποὺ εὑ-
ρίσκοντο. Τοῦτο τὸ κακὸν ἔλαβε καὶ ἡ Κωνσταντινού-
πολις ἀπὸ καραμουσαλίδες ὁποὺ ἦσαν εἰς τὴν Κρήτην,
ὅταν ἤρχισε τὸ κακόν. Ἀπέθανον καὶ εἰς τὴν Πόλιν
πολὺς λαός. Εἴχαμεν μέγαν φόβον τότε, μανθάνοντας
πῶς κάμνει ἀρμάδαν ὁ τοῦρκος νὰ πολεμήσῃ τὴν Κρή-
την τώρα ὁποῦ ὀλίγον λαὸν εἶχεν, ὁ ὁποῖος ἀπέθανεν
ἀπὸ τὴν πανόκλαν. Μὰ ὁ θεὸς τετύφλωκεν αὐτὸν καὶ
ἐρρύσθημεν ἀπὸ τῶν χειρῶν αὐτοῦ. Ταῦτα εἰσὶ τὰ γεν-
νήματα τῆς ἁμαρτίας. Ἐκ τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν ἦλθεν
ἡ συμφορὰ αὕτη ἡ λία φοβερὰ εἰς τὴν Κρήτην καὶ ἤρ-
χισεν ἀπὸ τὲς κ΄ τοῦ Μαρτίου 1592 ἕως τὸν Ἰούλιον,
ὁποῦ ἔκοπτε περίσσα, τριακόσιοι τὴν ἡμέραν καὶ περισ-
σότεροι. Καὶ ἀπὸ τὸν Ἰούλιον τοῦ 1592 ἔπαυσε λιγά-
κι ἀπὸ τὴν Χώραν, καὶ εἰς τὰ χωρία ἔκοπτε περίσσα,
ὅταν ἐκλείσθησαν αἱ πύλαι τῆς Χώρας, καὶ ἐκράτει
ἀκόμη ὁ θάνατος καὶ μέσα καὶ ἔξω ἕως τὸν ἄλλον Ἰ-
ούλιον 1593. Καὶ τότε παντελῶς ἔπαυσεν ἡ συμφορὰ
αὕτη. Καὶ εἰς τὰς ιε΄ τοῦ Αὐγούστου 1593 ἐδόθη ἡ ἐλευ-
θερία καὶ ἠνοίγησαν αἱ πύλαι τῆς πόλεως. Ἀλλὰ φο-
βηθῶμεν, ὦ χριστιανοί, καὶ παυσώμεθα τῆς κακίας ἕκα-
στος, ἵνα μὴ χείρονα τούτων πάθωμεν, ὅπερ μὴ γένοιτο,
Χριστὲ βασιλεῦ, ἀλλὰ νικησάτω τὸ ἄπειρον πέλαγος
τῆς φιλανθρωπίας σου τὸ πλῆθος τῶν ἡμετέρων ἁμαρ-
τημάτων.
Πηγή: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Δημώδης Γραμματεία
