O χρόνος ζωής ενός ανθρώπου του δίνει την ευκαιρία να γνωρίσει ότι είναι ηθικό oν, ταγμένο στην αναζήτηση της αλήθειας· κι όμως, αυτό το δώρο στον άνθρωπο είναι ευχάριστο και μαζί πικρό. Ζωή είναι μόνο μια δεδομένη χρονική περίοδος όπου μπορεί, ή μάλλον πρέπει, να διαμορφώσει το πνεύμα του σύμφωνα με το πως αντιλαμβάνεται το σκοπό της ανθρώπινης ύπαρξης. Όμως, το άκαμπτο πλαίσιο στο οποίο έχει τεθεί η ζωή φανερώνει ακόμα πιο καθαρά την ευθύνη που έχουμε απέναντι στον εαυτό μας και στους άλλους. Η ανθρώπινη συνείδηση, για να υπάρξει, εξαρτάται από το χρόνο.
Λένε πως ο χρόνος είναι αμετάβλητος. Κι είναι αλήθεια, με την έννοια ότι “δεν μπορείς να φέρεις πίσω τα περασμένα”. Τι ακριβώς είναι αυτά τα “περασμένα”; Όλα όσα πέρασαν; Και τι σημαίνει “πέρασαν” για κάποιον, όταν για τον καθένα μας το παρελθόν είναι φορέας κάθε συγκεκριμένου πράγματος στο παρόν μας σε κάθε στιγμή μας; Από μια άποψη το παρελθόν είναι πολύ πιο πραγματικό από το παρόν, ή τουλάχιστον πιο σταθερό, πιο ανθεκτικό. Το παρόν γλιστρά μέσα από τα χέρια μας και χάνεται σαν άμμος, και μόνο όταν το αναπολούμε αποκτά υλικό βάρος.
Τα δαχτυλίδια του βασιλιά Σολομώντα είχαν το επίγραμμα “Όλα θα περάσουν”· εγώ, αντίθετα, θέλω να επισύρω την προσοχή στον τρόπο με τον οποίο ο χρόνος, με την ηθική του σημασία, επιστρέφει. Ο χρόνος δεν χάνεται χωρίς να αφήσει ίχνη, γιατί είναι κατηγορία υποκειμενική, πνευματική· κι ο βιωμένος χρόνος μένει στην ψυχή μας σαν εμπειρία εν χρόνω.
Το αίτιο και το αποτέλεσμα αλληλεξαρτώνται και αλληλοσυμπλέκονται. Το ένα γεννά το άλλο από μιάν αδυσώπητα καθορισμένη αναγκαιότητα, πού θα ήταν μοιραία για μας, αν ανακαλύπταμε μεμιάς όλους τούς συνδετικούς κρίκους αυτής της συνέχειας. Η σχέση αιτίου και αποτελέσματος, κοντολογίς ή μετάβαση από τη μια κατάσταση στην άλλη, είναι και ή μορφή με την οποία υπάρχει ό χρόνος, το μέσο για την υλοποίηση του, στην καθημερινή πρακτική.
Αφού όμως το αίτιο έχει το αποτέλεσμά του, δεν μπορεί να πεταχτεί σαν τη χρησιμοποιημένη σκαλωσιά ενός πυραύλου. Με κάθε αποτέλεσμα επιστρέφουμε μονίμως στην πηγή του, στα αίτιά του μ’ άλλα λόγια, με τη βοήθεια της συνείδησης, μπορούμε να γυρίσουμε πίσω το χρόνο. Το αίτιο και το αποτέλεσμα μπορεί να συνδεθούν μεταξύ τους αναδρομικά, και τότε είναι πράγματι σαν να επιστρέφει κανείς στο παρελθόν του.
