Στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας (1571), σύμφωνα με τους ιστορικούς, φαίνεται ότι λειτουργούσαν κάποια σχολεία στην Λευκωσία. Αυτό το μαρτυρεί ο Γερμανός ιστορικός David Chytraeus σ’ ένα έγγραφο το 1574.
Μεταξύ των διδασκάλων της εποχής εκείνης, αναφέρεται το όνομα του Ματθαίου, που γεννήθηκε στην Γαλάτα (άγνωστη η ημερομηνία γέννησής του), σπούδασε στην Ιταλία και πέθανε το 1637.
Τον Ματθαίο συνάντησε στην Λεμεσό ο Ιταλός μουσικός και περιηγητής Pietro Della Valle. Όπως αναφέρει “εδώ παρά την Εκκλησίας Καθολικής εν Λεμεσώ συνήντησα κάποιον διδάσκαλον Ματθαίον, Έλληναν μοναχόν, όστις ωμιλεί καλώς την Ιταλικήν, διότι έζησεν επί πολλά έτη εν Βενετία και ο οποίος ετηγγέλετο τον γνώστη μεταλλείων, φαρμάκων και ομοίων. Κατοικία του ήτο η Λευκωσία και εκ Λάρνακος τω έγραψα καθώς και εις άλλους να επιμεληθώσι να μου εύρωσι καδμείαν και άλλα ορυκτά με την ελπίδα ότι ούτος θα είχε γνώσι περί αυτών. […] Μοί είπεν, ότι εγνώριζε πολλά ορυκτά, ότι ευρίσκοντο εν Κύπρω εις μέρη γνωστά εις αυτόν και ιδιαιτέρως θειούχον σίδηρον, κίτρινο θειικό χαλκόν, οξείδια του χαλκού και καδμείαν γη. Επρόκειτο να φύγη και τα μέρη ήσαν μακράν. Μοι έδωκε τεμάχια αργύρου η χρυσού ευρεθέντα εν Κύπρω άτινα είχε μετ’ αυτού. Δια τα λοιπά μοι υπεσχέθη να πράξη δύναται όταν επιστρέψη εκ του όρους Σινά μετά τρείς μήνας.”
Πέραν του Ματθαίου αναφέρεται επίσης το όνομα του Λεόντιου Ευστράτιου, που γεννήθηκε στο Κοιλάνι, σπούδασε στην Ιταλία και είχε ως δάσκαλο του τον Έλληνα λόγιο Μάξιμο Μαργούνιο. Όταν τελείωσε, δίδαξε στην Κωνσταντινούπολη, την Θεσσαλονίκη, την Κέρκυρα και την Ζάκυνθο πριν επιστρέψει ως διάκονος στην Κύπρο και χειροτονηθεί Ηγούμενος στην μονή Αγίου Ιωάννη του Πίπη στην Λευκωσία. Σε ηλικία 35 ετών είχε πεθάνει. Άγνωστο ποια ήταν η ακριβείς ημερομηνία γέννησής και θανάτου του.
Για τον Λεόντιο Ευστράτιο έγραψε ο μαθητής του Νεόφυτος Ροδινός από την Ποταμιού, “σοφός άνθρωπος, διδακτικός, καλοπίχερος διδάσκαλος μου ευρίσκοντο κάποιαι επιστολαί του τυπωμέναι”.
Οι διδάσκαλοι Ματθαίος και Ευστράτιος όπως γράφουν οι ιστορικοί δίδασκαν ιδιωτικώς. Κατά το πρώτο μισό του 18ου αιώνα οι ιστορικοί θεωρούν πως δεν λειτουργούσε καμία σχολή στο νησί. Μονάχα κάποιοι ιερείς δίδασκαν λίγη ανάγνωση και γραφή σε παιδιά εύπορων οικογενειών γιατί “δεν ήθελον να αφήσωσι τα παιδιά των στραβά”.
Κλείνοντας να αναφέρω μια πολύ ωραία πληροφορία ότι “εν Παδούη ελειτούργει Γυμνάσιον Κυπρίον ιδρυθέν τω 1568 υπό του Pierre Garfranos με πρώτον διευθυντή τον Αλέξανδρο Νερουλόν εκ Ζακύνθου”.
